نگاهی کلی به شعر مقاومت
«شعر مقاومت» یک مفهوم کلی، عام و گسترده است که در بطن خود «شعر انقلاب» و «دفاع مقدس» را نیز در بر می‌گیرد. اطلاق عنوان «اسلامی» به این شعر نیز، محدوده جغرافیایی آن را مشخص می‌کند، یعنی «شعر مقاومت جهان اسلام». می توان این گونه شعری به 2 عنوان کلی تقسیم نمود:

1. جبهه مبارزه با استبداد داخلی (شعر انقلاب)
2. جبهه مبارزه با دشمن متجاوز و اشغالگر خارجی (شعر مقاومت)

شعر دفاع مقدس بهترین تجلی شعر و ادبیات مقاومت 
جنگ نیز مانند هر رویداد تاریخی ـ اجتماعی، تأثیرات خاصی بر شعر و ادب داشته است. همانگونه که رویدادهای مشابه چون حمله مغول، اشغال های نظامی و سیاسی و... در حافظه ادبی ما ثبت شده است. در دوره معاصر، هم زمان با آغاز جنگ تحمیلی، شاعران ایرانی به دفاع از وطن، رزمندگان و مبانی فکری نظام پرداخته و اشعار ماندگاری را خلق کردند.مجموعه سرودهایی را که در قالب های گوناگون اعم از سنتی و نو، نیمایی و سپید شکل گرفته اند و درونمایه اصلی آنها تشویق و تکریم «دوست» و تحقیر و تهدید «دشمن» و تقویت روحیه مذهبی و ملی برای حفظ وطن و انقلاب است، شعر جنگ می نامیم . شعر جنگ یک گونه شعری خودجوش است. شاعران چه ضعیف و چه قوی، احساسات درونی خویش را نسبت به دفاع حق در مقابل باطل و حوادث و پیامدهای آن اوضاع به دور از هر نوع تصنّع و تکلف و کسب شهرت و مکنت بیان می کنند.در تعریف ادبیات پایداری اظهار نظرهای گوناگونی دیده می شود که اکثر آنها مربوط به دفاع از فرهنگ و جغرافیای یک ملت است.


تمایز شعر دفاع مقدس و شعر مقاومت و پایداری
بدیهی است که «شعر دفاع مقدس» به خاطر کارکرد آن و محدود شدن به مرزهای جغرافیایی یک کشور مشخص، از گستره محدودتری نسبت به شعر مقاومت برخوردار است. اما شعر مقاومت و پایداری، از سوی دیگر از جامعیت بیشتری برخوردار است، ضمن این که ساختار آن بر بنیادهای زیباشناسانه متفاوت تری استوار است.در شعر پایداری، شاعر با رویکردی عمیق‌تر، فلسفی‌تر و انسانی‌تر، به پدیده‌ای به نام «جنگ» می نگرد. در شعر مقاومت، رفتار شاعر با زبان، رفتاری «فراهنجار» است.شاعر در شعر پایداری به دنبال کشف زبانی برای گفت‌وگو با همه مردم جهان است. مردمی که طعم تلخ جنگ را چشیده‌اند و مقاومت و پایداری را تجربه کرده‌اند. در واقع شاعر در حوزه شعر پایداری، پیام‌های انسانی و فلسفی پدیده‌ای به نام «جنگ» را می‌گیرد و به آنها تشخص جهانی می‌بخشد، پیام‌هایی چون: آزادی، حق‌طلبی، عدالت‌خواهی، وطن‌دوستی، ایثار و جانبازی و ... و از آنجا که این پیام‌ها به مرزهای جغرافیایی محدود نمی‌شود، دایره مخاطبان شعر مقاومت، گسترش می‌یابد.مخاطب شعر پایداری، همه مردم جهان اند. این شعر در اندیشه دمیدن روح «بیداری» و «آزادی‌خواهی» در کالبد همه ملت‌های ستمدیده و تحت سلطه جهان است. ادبیات دفاع مقدس به نوعی زیر مجموعه ادبیات مقاومت است و در شعر نیز چنین حکمی به طبع صادق است، با این تفاوت که جهان شمولی و کلی نگری شعر مقاومت را ندارد. مفاهیم در شعر دفاع مقدس به نسبت شعر مقاومت محدودتر و دارای ارجاعات ویژه تر و خاص تری است و از دایره دستور زبانی خاص خود پیروی می کند، در یک نگاه کلی می توان شعر دفاع مقدس را فردیت یافتن شعر پایداری دانست. مثلا اگر در شعر پایداری از واژه «جنگ» بهره می بریم ، در شعر دفاع مقدس « جنگ ایران و عراق» مطرح می شود، به همین شکل مفاهیم از غالب کلی نگری فلسفی و معرفت شناختی در آمده به مفاهیم اجتماعی، ارزشی و باورمندانه تغییر می کنند.

پیدایش شعر دفاع مقدس؛غالب ها و مفاهیم
نخستین سروده‌های دفاع مقدس در قالب نیمایی سروده شد. چراکه این قالب با رهایی از محدودیت قافیه و تساوی مصراع‌ها، مجال بیشتری را برای شعاردادن، برانگیزاندن و طرح مسائل و موضوعات مرتبط با جنگ، در اختیار شاعران قرار می‌داد. در سال‌های بعد قالب‌های دیگری مانند رباعی، دوبیتی، غزل، قصیده، چهارپاره و مثنوی در کنار نوسروده‌هایی اعم از نیمایی، سپید، طرح و...  حضوری چشمگیر یافت و با گذر زمان مضامین حماسی جنگ تحمیلی با استعانت از آموزه‌ها و الگوهای دینی جایگاه خود را در ادبیات فارسی پیدا نمود و پژوهش‌هایی در خصوص آن انجام گرفت .حادثۀ عاشورا دارای ابعاد گوناگونی است که حماسه، یکی از برجسته‌ترین ارکان آن را تشکیل می‌دهد. در طول زمان، شرایط اجتماعی و سیاسی و تاریخی بر چگونگی نگرش شاعران به حادثۀ عاشورا تأثیرگذار بوده است. وقوع انقلاب اسلامی و به ‌فاصلۀ اندکی از آن، جنگ تحمیلی ازجمله عواملی بود که فصلی جدید در تاریخ ادبیات فارسی به نام «شعر انقلاب» گشود که از درون‌مایه‌های اصلی آن می‌توان به «شعر جنگ» اشاره کرد. شعر جنگ سرشار از روح حماسه و دلاوری است و مضامین برگرفته از واقعۀ عاشورا سهم قابل توجهی در تقویت این روح حماسی دارد. سازش‌نکردن با ستمگر، ترجیح مرگ با عزت بر زندگی با ذلت، استقامت در راه خدا تا پای جان و... از جمله جلوه‌های حماسی عاشوراست که در شعر دفاع مقدس بازتاب یافته است.

مولفه‌ها و ویژگی‌های شعر مقاومت و پایداری
از عمده ‌ترین این مولفه‌ها به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:
1. بهره ‌گیری از اِلمان‌ها و نمادهای ملی و مذهبی
2. برجسته کردن پیام‌های انسانی چون: صلح‌، آزادی، عدالت، حق‌خواهی، و ...
3. محتوامحوری و مخاطت‌اندیشی و توجه به عنصر احساس و اندیشه در حوزه طرح آرمان‌ها.
4. وضوح و روشنی در زبان و بیان و پرهیز از پیچیده ‌گویی و بهره‌‌گیری از «اسطوره‌» برای پروراندن شخصیت‌ها. روشنی و صراحت شعر مقاومت به منظور برقراری ارتباط با مخاطب و تاثیرگذاری بیشتر است.
5. تلفیق حماسه و عرفان برای بیان مفاهیم «مقاومت و پایداری».

صور خیال در شعر دفاع مقدس
بسیاری از اشعار دفاع مقدّس به صورت زیباترین، مؤثرترین و رساترین شعارها ورد زبان مبارزان و انقلابیون شد. درواقع در ایران دوران جنگ، همچون دورۀ مشروطه، شعر به میان مردم آمد و تا حد زیادی تبدیل به شعار شد. باید در نظر داشت که یکی از رساترین رسانه فرهنگی شعر بوده و هست؛ بنابراین ورود شاعران به عرصۀ مبارزه و انقلاب، نقش مؤثری در تقویت مبارزان و افزایش حس همدلی در میان مردم داشته است.اغلب گونه های متعارف زیبایی شناسی نظیر تشبیه، استعاره، کنایه و نماد به صورت طبیعی در اشعار به کاررفته است. اما  از حیث تازگی و نوآوری جلوۀ کمتری دارند. در شعر صریح و مستقیم «دفاع مقدس»، صنایعی که بیان را کنایی و پیچیده می کند همچون: ایهام، ابهام، کنایه ها و استعاره های دور، کمتر به کار گرفته شده است.شاعران محتوا گرا و پیام مدار، به صُور خیال و آرایش شعر توجه چندانی نکرده و تصاویر شعرهایشان، اغلب بطور طبیعی و ناخودآگاه واقعیت دهشتناک جنگ از خیال شاعران رنگین تر است. تخیل در شعر دفاع مقدّس رنگ چندانی ندارد زیرا شعر دفاع مقدس، شعر پیام و مضمون است و از همین رو در این مجموعه، تصویر آفرینی در خدمت انتقال پیام قرار می گیرد. صور خیال اشعار متأثر از محتوا و مضمون آنهاست و با توجه به محتوای مذهبی و نگاه اسلام وطنی شاعران، مواد خیال شاعران دفاع مقدّس نیز چنین رنگی دارد. 

چند نمونه از آثار شعرای دفاع مقدس با محوریت مضامین و فرم 

الف: فرم

1.جغرافیای جنگ
به هویزه ، به شلمچه، به تبور و به جفیر
به ملک شاهی و چنگوله مهران سوگند
به طلائیه . شهرانی و مجنون و به هور
به شهیدان به خون خفته بستان سوگند  .... ( اسدی)

2.نام عملیات ها
به آن کوله بار پر از اشتیاق
به آه جگی سوز درد فراق
به فتح المبینی که مشهور شد
به تیری که دشمن از آن کور شد
به بیت المقدی به خیبر قسم
به والفجریان دلاور قسم  ....  (اسدی)

3.لحن حماسی
آفرین بر این سلحشوران شیراوژن چه شد
کر نهیب رزمشان سعی بداندیشان هبا .... (نور بخش)

4. ردیف شهید ؛  سرخ ؛ جبهه ؛ جنگ و  ترکش
گل گشته خجل ز عطر خوشبوی شهید
هر جا که نظر کنی بود روی شهید ... (کلمرادی)

هنوز از وادی آلاله سرخ
میاید نعش صدها لاله سرخ ... ( اهو دشتی)

خاکریزش غزلی بود و هجایش ترکش
کوله باری پر تسبیح دعایش ترکش ... ( اشرف السادات تبریزی)


ب:مضامین

1.اشاره به کربلا
نه تنها او به لب ذکر جلی داشت
شهید عبدالرضا ذاکر به مقتل
دلی از نور مولا منجلی داشت
خروش از عشق عباس علی داشت



2.جانبازی
بلی که در دل طاغوت شرقی و غربی
شرف گرفته ز مولای ساقیان عباس
به جان مرا چه خوش این مصرع بلند نشست


3.جامعه پس از جنگ نشانه دلهره و اضطراب جانباز است
که این دلاور عرشی جناب جانباز است
بزرگ رهبر این انقلاب، جانباز است

روزهای عاشقی از یاد رفت
استخوان ماندگان پوسید و ریخت
فکر نان شد عاقبت اندوهمان
نان و عنوان شد غم ما بعد جنگ
نام عباس از علم‌‌ها پاک شد
خاطرات بچه‌‌ها بر باد رفت
عشق از دل‌هایمان دیگر گریخت
باز ما ماندیم و زندان زمان
خسته شد از دست ما حتی تفنگ
عشق بعد از جبهه زیر خاک شد



منابع
1. دفاع پرس، شعر دفاع مقدس نقش کلیدی در احیای رسالت شهدا و رزمندگان دارد
2. نشانه شناسی هیپوگرام مفهومی «شهادت» در شعر دفاع مقدس
3. جستاری در مفهوم شعر مقاومت و پایداری
4. نا هماهنگی تصویر در شعر دفاع مقدس
5. بازتاب تلمیح و تشبیه به حضرت عباس در اشعار دفاع مقدس
6. صور خیال در شعر دفاع مقدس
7. نشانه شناسی هیپوگرام مفهومی «شهادت» در شعر دفاع مقدس